in , ,

Βιβλίο: «Υποθέσεις από το μαύρο ντοσιέ»

Με αφόρμηση τη ρήση του μεγάλου νεοέλληνα υπερρεαλιστή ποιητή, ο λόγος για το νέο, δωδέκατο ως τώρα, πόνημα του εκλεκτού συναδέλφου,  καθηγητή μαθηματικού,  κ. Γιάννη Ευαγγ. Σταμέλου, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Οσελότος», με τίτλο «Υποθέσεις από το μαύρο ντοσιέ».

Ο συγγραφέας εστιάζει στον οικείο του, βάσει επιστημονικής του κατάρτισης,  τομέα  των μαθηματικών και, με εφόδιο την τέχνη του λόγου του,  κινείται με αξιοζήλευτη μαεστρία και ευελιξία,  στον χώρο και στον χρόνο, μεταξύ των διαστάσεων της ζωής και του θανάτου, πραγματικότητας και φαντασίας,  αίροντας τις συμβατικές οριοθετήσεις ή κατατμήσεις τους.

Πρόκειται για θεατρικό έργο αποτελούμενο από επτά πράξεις,  το οποίο φέρει τον υπότιτλο «Ίππασος, Υπατία, Τζορντάνο Μπρούνο, Γαλιλαίος και Άλαν Τιούρινγκ»,  προϊδεάζοντας τον αναγνώστη, ήδη από το εξώφυλλο, για τους κεντρικούς ήρωές  του,  πέντε κορυφαίες προσωπικότητες που σηματοδότησαν, η καθεμιά με το έργο και τα επιτεύγματά της, την εποχή όπου  έζησαν και, συνακόλουθα, την εξέλιξη της μαθηματικής επιστήμης.

Κοινό σημείο τους το γεγονός πως υπήρξαν μάρτυρες ή παρ’ ολίγον μάρτυρες- όπως στην περίπτωση του Γαλιλαίου- για τις ιδέες που ενστερνίστηκαν και υπερασπίστηκαν, ως στάση ζωής,  ή για τις προσωπικές τους επιλογές. Οι τέσσερις είχαν άδικο θάνατο, ενώ ο πέμπτος, ο Γαλιλαίος, ως γνωστό,  αναγκάστηκε να αποκηρύξει τις απόψεις του, για να γλιτώσει την πυρά της Ιεράς Εξέτασης.

Έτσι, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως η συγγραφή καθίσταται μια τελετουργία, έστω και αναδρομική, απόδοσης δικαιοσύνης από την άγρυπνη συνείδηση του δημιουργού, σε απόλυτη, εναρμονισμένη συνεργασία με τον μέγα δικαιοκρίτη χρόνο.

Το έργο,  ως θεατρικό λογοτεχνικό είδος, είναι  σαφώς προορισμένο για παράσταση, οπότε ο συγγραφέας, παρέχει μόνο σκηνοθετικές οδηγίες, παραμένοντας διακριτικά στο παρασκήνιο  και επιτρέποντας, έτσι , πλήρη ελευθερία στους «επί σκηνής»  πρωταγωνιστές, να αναπτύξουν ο καθένας, με μοχλό τον ζωντανό διάλογο, την προσωπική, τραγική ιστορία της ζωής του. Μέσα από αυτήν αποκαλύπτονται σταδιακά οι ιδέες, οι παραδοχές και ο χαρακτήρας των ηρώων, οι λεπτές, αδιόρατες αποχρώσεις της ψυχοσύνθεσής τους, εσωτερικές συγκρούσεις και ακραία διλήμματα.

Ταυτόχρονα, αναπαρίσταται ανάγλυφα το κλίμα κάθε εποχής,  συνισταμένη  πολύπλοκων, συχνά αντίρροπων πολιτικοκοινωνικών συγκυριών και τάσεων. Στο θεατρικό κείμενο γίνεται έτσι μετάπλαση, μετα-ποιητική, μιας κοινωνίας, μιας εποχής. Δημιουργική ανασύνθεση, που, μάλιστα, φτάνει στο απόγειό της, όταν διακειμενικές αναφορές διανθίζουν τον θεατρικό λόγο, προσδίδοντας στην ατμόσφαιρα ποιητική χροιά και σαγήνη, συνθήκη αναγκαία για την ύπαρξη θεάτρου,  όπως υποστηρίζει ο Κάρολος Κουν, ( 1908-1987), ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης : «Η αφετηρία και η βάση του θεάτρου, όπως και κάθε μορφής τέχνης, είναι η ποίηση και η μαγεία. Αν λείψουν αυτά, δεν υπάρχει θέατρο.»

Χαρακτηριστική περίπτωση υποβλητικής ατμόσφαιρας, ο εμπλουτισμός της δραματικής ιστορίας της Αλεξανδρινής Υπατίας με ποίηση του Κ. Π. Καβάφη,  που υπογραμμίζει το αλάθητο ένστικτο των σοφών, των πνευματικών δημιουργών να ψυχανεμίζονται το εγγύς μέλλον, τα επικείμενα γεγονότα, αποκωδικοποιώντας ορθά τα σημάδια των καιρών. Σας παραθέτω σχετικό απόσπασμα από το ένθετο στο έργο ποίημα του Καβάφη:  « Σοφοί δε προσιόντων» :

« Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα
αντιλαμβάνονται. Η ακοή

αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών
ταράττεται. Η μυστική βοή
τούς έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων.
Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδόν
έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί.»

Επιπλέον, σύμφωνα με τον  Ιρλανδό συγγραφέα, Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω (1856-1950,  Νόμπελ 1925): « Η ποιότητα ενός θεατρικού έργου είναι η ποιότητα των ιδεών του».

Έτσι, αόρατος μεν, αφανής, στο παρασκήνιο ο θεατρικός συγγραφέας, διαρκώς παρών δε, καθώς, διά στόματος των πρωταγωνιστών του, προάγει υποβλητικά τις επιστημολογικές του ιδέες και θέσεις,  την πολιτική φιλοσοφία και, εν γένει, τον διηνεκή κοινωνικό προβληματισμό του, μεταφέροντας διαχρονικά παιδευτικά, διδακτικά μηνύματα, εφαρμόσιμα σε κάθε εποχή. Οπότε, καθίσταται πρόδηλη  και η παιδαγωγική αξία του έργου.

Προς επιβεβαίωση, ακολουθεί αδρομερής σταχυολόγηση, πρώτα απ’ όλα,  των θέσεων του συγγραφέα αναφορικά με την επιστήμη:

«   Η  επιστήμη έχει εποικοδομητικό χαρακτήρα. Οι νέες γνώσεις χτίζονται πάνω στις προηγούμενες.»

«….Δεν έχει θέσφατα η επιστήμη.  Είναι μια κατάκτηση του ανθρώπου που περιέχει μέσα της τα σπέρματα εκείνα που μπορούν  να της ανατρέψουν κάθε στιγμή την ίδια τη δομή της…. Αν αυτά που στηρίζεσαι ανατραπούν καταρρέει το οικοδόμημα.»

« Σεβασμό οφείλουμε στα πρόσωπα, όχι στις επιστημονικές απόψεις. Απέραντο σεβασμό στο δάσκαλο, αλλά οι απόψεις του θα πρέπει να κριτικάρονται για να προχωράμε πάρα πέρα. Ο επιστήμονας, πάλι, ούτε κλειδώνει τη γνώση για αποκλειστική του χρήση, ούτε νομιμοποιείται να την πουλάει για να πλουτίσει.»   «Υποχρέωση  του κάθε επιστήμονα αν μπορεί είναι να πάει την επιστήμη του λιγάκι παραπέρα…. Κι αυτό μπορεί να γίνει όταν λέμε πάντα την αλήθεια…

«Η πραγματική αποκατάσταση είναι η παρακαταθήκη των έργων… στις επόμενες γενιές…. Η επιστημονική αλήθεια δεν χρειάζεται μάρτυρες…. Τα επιστημονικά πορίσματα αποδεικνύονται με τον καιρό αφ’ εαυτών.»

Ο Βρετανός ποιητής, Τ. S. Eliot, (1888-1965, Νόμπελ 1948 ), εξάλλου, υποστηρίζει πως: « Ένα  έργο θεατρικό  πρέπει να σου δίνει να σκεφτείς κάτι.»  Από την άποψη αυτή, το έργο «Υποθέσεις από το μαύρο ντοσιέ» οξύνει πολλαπλώς τον κοινωνικό προβληματισμό μας, συνιστώντας εύληπτο εγχειρίδιο αγωγής του πολίτη.  Ανιχνεύσιμη, μεταξύ άλλων,  η απέχθεια για τη χρήση της βίας, για τον φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και κάθε είδους προκατάληψη, που θολώνουν και συσκοτίζουν την ευθυκρισία και την ορθή  λήψη αποφάσεων:

«  Πολιτισμός είναι η προσπάθεια περιορισμού της χρήσης της βίας….. Η βία δεν έχει όρια.  Δεν αναγνωρίζει αξίες. Οι βιαιοπραγούντες, στο πνεύμα μάλιστα της επιβολής απόψεων, δεν αναγνωρίζουν άλλη άποψη εκτός απ’ τη δική τους.»

« Ο θυμός και η έλλειψη ανοχής είναι εχθροί της ορθής κρίσης.  Σε οδηγούν σε λάθος αποφάσεις.»

Σκιαγραφείται, εξάλλου, εναργέστατα η ψυχολογία του όχλου, η μαζοποίηση των λαών, που μεθοδευμένα παραμένουν στην αμάθεια ή ημιμάθεια, ώστε, ως ιδεολογικά φερέφωνα, ως ενεργούμενα, να άγονται και να φέρονται από τους εκάστοτε κρατούντες,  προς εξυπηρέτηση ίδιων  συμφερόντων και σκοπιμοτήτων.

« Πιστεύετε αυτά που σας ταΐζουν… Έτσι συνήθως γίνεται με τις μάζες.»

Ταυτόχρονα προβάλλεται η ακαμψία των παγιωμένων κοινωνικών δομών και σχημάτων και, συνεπώς, η σθεναρή αντίσταση των συντηρητικών δυνάμεων της κοινωνίας στην αλλαγή. Και, καθώς «… τα ψηλά τα κτήρια τραβάνε τους κεραυνούς»,  επισημαίνεται εμφαντικά ο κίνδυνος που διατρέχουν οι φωτισμένοι, πεπαιδευμένοι άνθρωποι, οι οποίοι προπορεύονται της εποχής τους, όταν η δημοσιοποίηση των απόψεων και των ερευνητικών πορισμάτων τους θίγει συμφέροντα των ασκούντων εξουσία.

Ωστόσο, η ζωή αποδεικνύεται πιο ισχυρή από μικρόνοες ιθύνοντες και  κοντόφθαλμες πολιτικές :

«… η ζωή είναι μια περίοδος αγώνων, προσπάθειας και περιπέτειας για την εξάπλωση των ιδεών, γι’ αυτούς που έχουνε να πούνε κάτι νέο. Να πάνε την επιστήμη λίγο παραπέρα…»

Παρά τις αντιστάσεις και την προσπάθεια φίμωσης νεωτεριστικών, πρωτοποριακών ιδεών, η ζωή, έστω και με βραδύτητα,  προχωρά,  συχνά όχι αναίμακτα, αλλά με θυσίες :

« Ο κόσμος πάντως αλλάζει με αργά βήματα. Χρειάζεται να καούν πολλοί για να γενούνε τα σκοτάδια λάμψη.»

Η τέχνη συχνά, ευγνώμων για τα φώτα του πολιτισμού, απονέμει  τη δική της δικαιοσύνη, τιμώντας τη μνήμη, διατηρώντας ανέσπερη τη θύμηση των ανθρώπων που έβαλαν έστω και ένα λιθαράκι στο οικοδόμημα της επιστήμης, με τίμημα πολλές φορές την ίδια τους τη ζωή. Έτσι, και  το έργο «Υποθέσεις από το μαύρο ντοσιέ» του κ. Σταμέλου, κλείνει με την έμμεση  παραίνεση να μνημονεύουμε τους μάρτυρες, πρωτεργάτες των επιστημών, γιατί :

« Θυμούνται πάλι οι ψυχές  όσο οι ζωντανοί τις μνημονεύουν… »

Από την ανακίνηση της μνήμης,  από τη ζέση για τα γράμματα, από τη θέρμη και το πάθος της καρδιάς μας, οι ψυχές των μαρτύρων της γνώσης ανασταίνονται.

Προς επίρρωση της προηγούμενης θέσης, θα μου επιτρέψετε να κλείσω την παρουσίαση με παραπομπή στον Νίκο Καζαντζάκη:

« Σίγουρα η καρδιά του ανθρώπου  είναι ένας βαθύς κλειστός λάκκος αίμα, κι άμα ανοίξει τρέχουν να πιουν και να ζωντανέψουν όλοι οι διψασμένοι απαρηγόρητοι ίσκιοι, που αγαπήσαμε και που ολοένα πυκνώνουνται γύρα μας και κατασκοτεινιάζουν τον αέρα. Τρέχουν να πιουν το αίμα της καρδιάς μας, γιατί ξέρουν πως άλλη ανάσταση δεν υπάρχει.»

( Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο)

Εγκάρδιες ευχές στον δημιουργό για ευοίωνη συνέχεια!!!

Έφη Μπουκουβάλα- Κλώντζα

φιλόλογος- ψυχολόγος