Παρακολουθώντας την εκδήλωση που έγινε στην Βουλισμένη πριν μερικές μέρες από τα 35 χρόνια του θανάτου του συγγραφέα λαογράφου και ερευνητή Μανόλη Πιτυκάκη όλοι φύγαμε σαφώς με περισσότερα στοιχεία για τον ίδιο και το έργο του. Οι δύο κεντρικοί ομιλητές η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, δρ φιλ. τ. διευθύντρια του κέντρου λαογραφίας της ακαδημίας Αθηνών και ο Γιάννης Χρονάκης, φιλόλογος τ. διευθυντής του ΕΠΑΛ Νεάπολης, επισήμαναν και οι δύο ότι σε καμία περίπτωση ο χρόνος δεν είναι αρκετός ώστε αν παρουσιαστεί η έρευνα στο έργο του σπουδαίου αυτού πνευματικού ανθρώπου. Αν και οι δύο ομιλίες είναι πραγματικά έργα τέχνης πάνω στην έρευνα του Μανόλη Πιτυκάκη που σίγουρα θα πρέπει με κάποιο τρόπο να τυπωθούν αποτελώντας τμήμα της έρευνας του συνολικού έργου του ίδιου. Οι δύο ομιλητές εμπιστεύτηκαν τις ομιλίες του στην ΑΝΑΤΟΛΗ μέσα από τις σελίδες της οποίας μπορείτε να πάρετε ένα μικρό δείγμα της σπουδαιότητας του περιεχομένου τους. Η κα Πουλυμαίρου αναφέρει σχετικά… «Άνθρωπος ευαίσθητος, ανήσυχος και δημιουργικός, πατριώτης, όπως μπορεί να συμπεράνει και ο απλός παρατηρητής του έργου του, σημειώνει με παρρησία: «Το 1916 γράφτηκα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών για να μείνω… συνταξιούχος τεταρτοετής της Επιστήμης τούτης, που δεν την πολυσυμπαθούσα κιόλας. Το 1917 κατατάχτηκα στη Χωροφυλακή για να εκπληρώσω την στρατιωτική μου θητεία, μα… ξέχασα και παρέμεινα μόνιμα».
Ο Μανόλης Πιτυκάκης, γεννημένος το 1898 στο όμορφο χωριό σας, τη Βουλισμένη, ανήκει στη μεγάλη κατηγορία, την χορεία, των ερασιτεχνών της ιστορίας, της λαογραφίας και της λεξικογραφίας, ωστόσο η αγάπη για τον παραδοσιακό πολιτισμό οδήγησε σωστά τα ερευνητικά του βήματα και έτσι παρέδωσε στις επόμενες γενιές σημαντικό πρωτογενές κυρίως αλλά και επεξεργασμένο υλικό, υπόβαθρο για περαιτέρω έρευνα και επιστημονική αξιοποίηση.
Οι ανολοκλήρωτες νομικές του σπουδές, οι ασύμβατες ως ένα βαθμό υπηρεσιακές του υποχρεώσεις στην Χωροφυλακή, εντός και εκτός Κρήτης, η δραστη-ριότητά του κατά την περίοδο της Γερμανικής εισβολής και της Εθνικής Αντίστασης (όταν δρά με το ψευδώνυμο «Στυλιανάκης»), αλλά και η απλόχερη παροχή πληροφοριών για την έρευνα άλλων, η αρθρογραφία του στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, «Δεν έλειψαν, γράφει ο ίδιος, και οι αγγαρείες να γράφω σε διάφορα περιοδικά κι εφημερίδες που δε μπορούσα ν’ αρνηθώ και να παρέχω συχνά-πυκνά πληροφορίες λαογραφικού και ιστορικού περιεχομένου σε φίλους, γνωστούς αλλά και κάποτε ολότελα άγνωστους από πολλά μέρη της Ελλάδος». Όλα αυτά δεν τον εμπόδισαν να ασχοληθεί σοβαρά με την ιστοριοδιφία, την λαογραφία και την συλλογή του λεξικογραφικού θησαυρού της Αν. Κρήτης. … Θε λέγαμε ότι για έναν τόσο δραστήριο άνθρωπο ο βίος ήταν βραχύς. Ωστόσο φαίνεται πως αξιοποίησε όλο το χρόνο σε δραστηριότητες, που ευχαριστούσαν τον ίδιο και επωφελείς για την πατρίδα του την Αν. Κρήτη. Ήταν πάντως δύσκολο για μένα να περιορίσω στα χρονικά όρια μιας ομιλίας όσα για τον λαϊκό πολιτισμό της Αν. Κρήτης αμέσως και εμμέσως έγραψε ο τιμώμενος. Βεβαίως για κείνον έχουν εκφραστεί και άλλοι ειδικοί, όπως ο Χρ. Χαραλαμπάκης, ο Παν. Καμηλάκης. Το λαογραφικό υλικό είναι διάχυτο σε όλα τα έργα του. Η παράδοση κρατά ακόμη αιχμάλωτα τα μέλη της σύγχρονής του κοινωνίας και καθοδηγεί τις πράξεις τους, όπως σημειώνει ο ίδιος. Ο ίδιος στη Λεβεντογενιά χαρακτηρίζει το θεατρικό έργο ηθογραφία και παράλληλα αντιστασιακό. Το υλικό ωστόσο με το οποίο έκτισε όλο του το έργο έχει ενσωματωθεί στο Λεξικό του, το πιο σημαντικό έργο του, όπως το αποτιμά και ο ίδιος. Πρόκειται για το δίτομο Γλωσσικό Ιδίωμα της Αν. Κρήτης. Για τη συλλογή του υλικού απέσπασε το 1971 το Α΄ βραβείο της Γλωσσικής Εταιρείας. Η έκδοση του 1983 εξαντλήθηκε και το Ίδρυμα Μανόλη και Μαρίας Πιτυκάκη ορθώς προχώρησε το 1981 σε φωτοαναστατική έκδοση. Στον πρόλογο της δεύτερης αυτής έκδοσης το Διοικητικό Συμβούλιο του Ιδρύματος, αποδίδοντας την πρέπουσα τιμή στον συγγραφέα, επισημαίνει ότι «το έργο της ζωής του Μανόλη και της Μαρίας Πιτυκάκη αποτελεί αναμφισβήτητα μιαν ανεκτίμητη προσφορά και μια παρακαταθήκη για όλες τις επόμενες γενιές των Κρητικών, των μελετητών, του λαού μας». … Η ίδια παρουσίασε μια σειρά από στοιχεία παρμένα από το έργο του στο 2τομο λεξικό χτενίζοντας λέξη προς λέξη σχεδόν θέλοντας να δείξει τον πλούτο της συγκεκριμένης έκδοσης. «Η παρούσα ιστορική συγκυρία, που όπως φαίνεται αποτελεί μια από τις πιο κρίσιμες καμπές στην ιστορία της ανθρωπότητας, υπαγορεύει την επάνοδο στους πολιτισμούς του χώρου, στους πολιτισμούς των κοινωνιών της «εντοπιότητας» και των αξιών τους. Η τοπικότητα (locality) με την μορφή των παραδοσιακών τοπικών προϊόντων (ΠΟΠ, ΠΓΕ, Οικοτεχνία κ.ο.κ.) είτε της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς φαίνεται ότι αποτελεί την μετανεωτερική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση…» είπε ανάμεσα σε πολλά άλλα για να δείξει και η ίδια την ανάγκη να μην παρασυρόμαστε στην εύκολη χρήση της γλώσσας, των αξιών, της πλαστικοποίησης των εθίμων και των παραδόσεων μας.
Ο Γιάννης Χρονάκης μίλησε για το Λεξικό του Μανώλη Πιτυκάκη ως καθήκον προς τη μητρική γλώσσα λέγοντας πως, «Ως καθήκον ορίζεται η ηθική εντολή στον άνθρωπο να πράξει ή να παραλείψει κάτι χωρίς εξωτερικό καταναγκασμό, κατά τέτοιο τρόπο ώστε στην εμπειρία του καθήκοντος να αίρεται η αντίθεση μεταξύ ελευθερίας και απόλυτης αναγκαιότητας. Στους Στωικούς το τέλειο καθήκον, που επιτελείται κατά τον «ορθόν λόγον», λέγεται «κατόρθωμα». (Αγης. Ντόκα, Φιλοσοφικό Λεξικό).
Στην περίπτωση του Μανώλη Πιτυκάκη, και προκειμένου για το δίτομο λεξικό του «Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης», νομιμοποιούμαστε να κάνουμε χρήση του χαρακτηρισμού «κατόρθωμα».
Τον τιμητικό αυτό χαρακτηρισμό δικαιολογούν οι ακόλουθες συνθήκες:
- Η κρητική διάλεκτος, πέραν της μακραίωνης προφορικής παράδοσης, είναι προικισμένη και με γραπτή λογοτεχνική παράδοση από τον 14ο αιώνα κ.ε. , με λίαν αξιόλογη παραγωγή κατά τον 17ο αιώνα κυρίως, χάρη κυρίως στον Βιτσέντζο Κορνάρο και τον Γεώργιο Χορτάτζη.
- Η κρητική διάλεκτος αντιστέκεται όσο λίγες διάλεκτοι στην ισοπεδωτική επέλαση του κυρίαρχου ελληνικού ιδιώματος, το οποίο υποστηρίζεται με την υπερπλατφόρμα των Μ.Μ.Ε. Συνέπεια αυτής της αντίστασης είναι να διευρύνεται διαρκώς, χρονικά κυρίως, το πεδίο όπου παραμένει εν ενεργεία, άρα και εν εξελίξει η διάλεκτός μας.»
Η ενδελέχεια (διεξοδική και επιμελής ενασχόληση με κάτι) και η πληρότητα, είναι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν το λεξικό και συνάδουν με την έννοια του «καθήκοντος»…. Εννοείται ότι τα κρητικά κείμενα, παλαιά και νέα, από τον Χορτάτζη και τον Κορνάρο μέχρι τον Καζαντζάκη είναι ομοίως πλούσιες πηγές , απαραίτητες απολύτως για τον λεξικογράφο. Εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι η υπεραξία από τόσο πολύ σε έκταση, αυστηρά επιλεγμένη, κρησαρισμένη, ταξινομημένη πολύτιμη ύλη , υπερβαίνει το πλαίσιο του λεξικού. Μπορεί κάλλιστα από αυτήν την ύλη να συγκροτηθεί το πορτρέτο, η ταυτότητα του κρητικού της ανατολικής Κρήτης. Και αυτό σύμφωνα με τα «ενδοξά» του , όπως αυτά εντοπίζονται και συνάγονται από όλο το φάσμα της πολύχρωμης και πολυκύμαντης ζωής του. Αλλά και από την ίδια τη ζωή των λέξεων, για την οποία δεν παραλείπει να παραθέσει στοιχεία ο επιμελής και μεθοδικός λεξικογράφος….» είπε μέσα σε τόσα άλλα και έκλεισε σημειώνοντας πως «…Ελέγχοντας από ποικίλες οπτικές γωνίες το δίτομο λεξικό «ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ», διαπιστώνουμε ότι ούτε κατ’ ελάχιστον ψεύδεται ο συγγραφέας του, Μανώλης Πιτυκάκης όταν γράφει ομολογώντας: « και σε ένα ποσοστό έστω, αν η συμβολή μου αποβεί χρήσιμη και εποικοδομητική, νομίζω ότι επιτελώ ένα καθήκον προς τη μητρική μου γλώσσα». (τ.Α’,σ.17 & 5). Με τέτοιες «φλεγόμενες ψυχές», δεν μπορεί, η ομίχλη των greeklish στους κύκλους της γλώσσας των νέων , η κατσιφάρα της γλωσσικής αναρχίας και κακογουστιάς των Μ.Μ.Ε., θα περάσει. Δεν μπορεί . Είναι ανάγκη. Αφού η γλωσσική ταυτότητα συναρτάται άμεσα με την εθνική ταυτότητα, άρα την ελευθερία, τότε είναι μέρος της εξόδου μας από την κρίση που πληγώνει την περηφάνια μας.»
ΘΑΝΟΣ ΚΟΡΟΜΠΥΛΙΑΣ